ماهنامه معرفت
سال سی و دوم شماره 6 (پیاپی 309، شهریور 1402)

ایمان براساس منابع اسلامی، ارزش اصیلی است که موجب سعادت دنیا و آخرت انسان می شود و سایر ارزش ها درصورتی که دارای حد نصاب باشند، از لوازم، نتایج و شاخه های ایمان به شمار می آیند و اگر کمتر از حد نصاب باشند، انسان را در نیل به این ارزش اصیل کمک می کنند؛ هرچند خودبه خود موجب سعادت دنیا و آخرت نخواهند شد. برای تحقق ایمان، سه مولفه لازم است: ابتدا شناخت محتوا و متعلق ایمان؛ زیرا بدون شناخت، تحقق ایمان ممکن نخواهد بود؛ هرچند علم به تنهایی نیز کفایت نمی کند و چه بسا عالمانی که کافر بوده اند. نمونه بارز این دسته، فرعون و بالاتر از او ابلیس است. دومین مولفه، انگیزه برای ملتزم شدن به لوازم علم است. گاهی شرایط به گونه ای است که چنین انگیزه ای در انسان تحقق نمی یابد و به رغم وجود علم، چیزی مانع تحقق ایمان می شود، اما اگر آن معرفت حاصل شد و این مانع هم وجود نداشت، نوبت به مولفه سوم، یعنی تصمیم به التزام و عمل به لوازم شناخت می رسد. این همان عنصر اختیاری است که در ایمان وجود دارد. به دلیل عنصر اختیار است که ایمان ارزشی اصیل به شمار می آید و سایر ارزش های اخلاقی و الهی در سایه آن تحقق می یابد.

از میان مباحث انسان شناسی، موضوع فطرت انسان و در مسایل فطرت، گرایش لذت طلبی نقش محوری در کمال آدمی دارد. از منظر علامه مصباح یزدی لذت طلبی پنج قلمرو حسی، خیالی، عقلی، وهمی و روحی دارد که هرکدام با تفاوت رتبه، در کمال انسان نقش آفرین هستند. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی به بررسی تاثیر این پنج نوع گرایش در کمال انسان از دیدگاه آیت الله مصباح یزدی می پردازد. در منظر معظم له گرایش به لذت حسی دو نقش در کمال انسان دارد: 1. مثبت: که موجب آرامش او می شود؛ 2. منفی: که مانعیت برای شکوفایی لذت های برتر انسان است. لذت خیالی، هم نقش زمینه ای برای تسلط شیطان بر انسان و هم نقش انگیزشی در رفتار انسان در دستیابی به کمال دارد. گرایش به لذت عقلی نیز سه نقش انگیزشی در تحصیل معرفت، و زمینه ای در ترجیح لذت های عالی، و نقش مدیریتی در هدایت لذت ها به سوی کمال انسان دارد. لذت وهمی عامل موثری در نشاط معنوی برای رسیدن به کمال برتر است و از طرفی مایه سلب آرامش نفس می شود. اما لذت طلبی روحی، دو نقش انگیزشی و مدیریتی برای رسیدن به کمال ایفا می کند، از سویی قوی ترین انگیزه برای دستیابی به کمال است و از جهتی لذت ها را در جهت شکوفایی استعداد لذت های اصیل، مدیریت می کند.

غرایز، پاره ای از امیال و گرایش های درونی مشترک میان انسان و حیوان است که در ذات آنها به منظور بقاء و استمرار وجودشان نهاده شده است که معمولا با یکی از اندام های جسمی ارضاء می شوند. با توجه به حکیمانه و هدف مند بودن نظام هستی، انسان دارای کمال حقیقی بوده و طبعا غرایز او نیز باید در راستای تامین کمال حقیقی، مدیریت شوند. پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی و با هدف مدیریت صحیح غرایز حیوانی انسان در راستای کمال حقیقی از منظر قرآن، با تاکید بر اندیشه علامه مصباح یزدی سامان یافته است. حاصل تحقیق اینکه راه کارهای بینشی مدیریت غرایز عبارتند از: 1. ایجاد بینش نسبت به مبدا متعالی و صفاتی مانند علم، مالکیت، رازقیت و غنای مطلق؛ 2. ایجاد بینش نسبت به معاد و بیان هدف مندی نظام هستی و غایت‎مندی انسان، تعیین کمال نهایی او، بیان برتری آخرت نسبت به دنیا، نقش ابزاری داشتن دنیا برای آخرت و رابطه عینی میان آن دو. راه کارهای انگیزشی آن نیز عبارتند از: انذار، تبشیر، امر و نهی و وضع قوانین بازدارنده.

گفتار یکی از افعال است و مردم اصولی را در این فعل خود رعایت می کنند. یکی از این اصول پرهیز از زیاده گویی است. اگر گوینده ای همواره بیش ازآنچه نیاز مخاطب است سخن بگوید، مخاطب را خسته و گیج می کند؛ چنین گفتاری فاقد عقلانیت گفتاری است. درواقع کلام نباید مخاطب را از هدف اصلی گفتار دور کند. برخی از مستشرقان شبهات قرآنی را به گونه ای مطرح می کنند که نشان دهند قرآن به اصل پرهیز از زیاده گویی پایبند نبوده است. آنان برای این مدعا شواهدی را ذکر می کنند. با توجه به اینکه مسلمانان قرآن را کلام الهی می دانند؛ انتظار دارند گفتار قرآن عاری از زواید باشد، در این پژوهش که با مطالعه کتابخانه ای و تحلیل در آثار قرآن پژوهان مسلمان و مستشرقان نگارش یافته؛ نگارندگان به این نتیجه رسیده اند که ادعای وجود زواید در قرآن صحیح نیست؛ زیرا قرآن از منشا علم و حکمت صادر شده و علت طرح این شبهات عدم شناخت و درک صحیح مستشرقان از قرآن و یا عناد و دشمنی آنها با اسلام بوده است.

براساس بینش توحیدی، آفرینش انسان دارای هدف نهایی است و همه تلاش های او باید در راستای نیل به آن، جهت گیری شود. کمال نهایی انسان عبارت است از شکوفایی همه استعدادها و ظرفیت های ذاتی، معنوی او که در پرتو انتخاب ارادی و حرکت اختیاری فعلیت پیدا می کند و در کاربرد قرآن، از آن نقطه نهایی کمال، با عناوین «فوز»، «فلاح» و... تعبیر شده است. مسیله پژوهش حاضر این است که آیا، از منظر قرآن کریم، کمال نهایی در افراد، مرتبه پذیر بوده و دارای درجات مختلف است یا نه؛ تحقیق پیش رو با هدف پاسخ گویی به این مسیله با روش توصیفی تحلیلی سامان یافته است. حاصل پژوهش این است که با توجه به مفاد آیات، ذومراتب بودن علم و معرفت به عنوان بعد بینشی، و تقوا و عمل صالح به عنوان بعد توانشی، و محبت، ایمان و گرایش به خیر و فضیلت اخلاقی در بعد گرایشی، و نیز مرتبه پذیری لذت های روحی و معنوی، خوف و رجاء، اطمینان و رضا در بعد احساسی و انفعالی انسان، عامل مرتبه پذیری کمال نهایی مترتب بر این ابعاد است.

مسیله اصالت، استقلال، تجرد و جاودانگی روح، ازجمله مسایل مهم انسان شناختی و محل نزاع در میان بسیاری از ادیان الهی و مکاتب بشری است. این پژوهش دیدگاه قرآن کریم را در حد وسع یک مقاله، با روش توصیفی تحلیلی مورد بررسی قرار داده است. در آیات بسیاری هویت و حقیقت انسان، روح او معرفی شده که بعد از مرگ نیز بقاء استقلالی خواهد داشت. آیات توفی، آیات دال بر وجود عالم برزخ، آیات دال بر حیات مجدد عده ای از انسان ها، آیات نفخ روح در انسان، با صراحت به این مطلب اشاره دارند. همچنین قرآن کریم روح انسان را غیرمادی و به اصطلاح مجرد می داند. آیاتی مانند آیات توفی، آیات دال بر حیات شهدا، آیات دال بر وجود عالم برزخ، آیات دال بر سیر و رجوع الی الله، آیات دال بر ملاقات و قرابت با خدا، آیات مشاهده اعمال توسط پیامبر (ص) و مومنان، آیه میثاق و... بر این مطلب دلالت دارند. علاوه بر وجود تلازم بین تجرد روح و خلود آن، قرآن کریم در آیات بسیاری بر مسیله جاودانگی و فناناپذیری روح اشاره دارد.

شمار زیادی از آیات قرآن کریم از «قلب» و ویژگی های آن سخن گفته و صفات متعددی را برای قلب برشمرده اند. در قرآن کریم، صفاتی که به انسان نسبت داده شده، به قلب نیز نسبت داده شده است؛ به گونه ای که این نظریه را قابل دفاع ساخته که واژه «قلب» بیانگر هویت و جان آدمی است. بخش قابل توجهی از این صفات، ناظر به انواع بیماری هایی است که قلب را مبتلا می سازد؛ بیماری هایی که می تواند بعد بینشی، گرایشی یا کنشی قلب را درگیر کند و به آن آسیب بزند. با توجه به آیه 89 سوره «شعراء» که «قلب سلیم» را سرمایه ای معرفی می کند که نجات بخش انسان و تضمین کننده سعادت اوست؛ شناسایی بیماری های قلب و پیش گیری از ابتلا به آنها یا علاج آنها، حایز اهمیت است. پژوهش حاضر با تمرکز بر بیماری های کنشی قلب، این سوال را مطرح کرده است که در قرآن چه بیماری های کنشی به قلب نسبت داده شده است؟ نتایج به دست آمده با روش توصیفی تحلیلی آن است که مفاهیم متعددی، نظیر تعمد (گزینش ناروا)، کسب نامطلوب، لهو، اثم، انکار، اباء، تقلیب و اخفاء، بیانگر بیماری های قلب در بعد کنشی هستند.

مقاله حاضر به بررسی ویژگی های اخلاقی مترفین از منظر قرآن می پردازد و در ضمن تبیین، به نقد هریک از آنها اشاره ای می کند. اخلاق مترفین در دو سطح فردی و اجتماعی قابل بررسی است و شامل اخلاق رفتاری و گفتاری در برابر خداوند و خویشتن و در مواجهه با انبیاء، مومنان و در تعامل با هم اندیشان و هم مسلکانشان می شود. این اخلاق که ریشه در رفاه طلبی و مصرف‏زدگی این گروه دارد، سبب افراط در استفاده از امکانات و طغیان در سوءاستفاده از انواع نعمت ها در مسیر شهوانی و لذت جویی شده است، که سرچشمه انواع انحرافات اخلاقی است و زمینه گمراهی دیگران را فراهم می کند. در این نوشتار از طریق کتابخانه ای گردآوری اطلاعات مربوط به «مترفین» انجام شده و به شیوه توصیفی تحلیلی پردازش صورت گرفته است. تمامی ارجاعات منبعی و سندی به گونه درون متنی می باشد.

محبت به معنای دوست داشتن، یکی از نیازهای فطری انسان است که در مراحل مختلف زندگی نقش اساسی ایفا می کند و آدمی را وادار می کند به چیزهایی که با کمالش ملایم است، عشق بورزد. قرآن کریم با بینش توحیدی راهکارهای قابل توجهی را برای تامین این نیاز مهم بیان کرده است که این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی درصدد بیان آنهاست. با مراجعه به آیات قرآن کریم این راهکارها در دو دسته عمده محبت نسبت به خداوند و محبت به دیگران قابل ذکر است. در رابطه با تامین محبت الهی راه کارهایی از قبیل تبعیت و اطاعت کردن از خدا و رسول و اهل بیت، متصف شدن به اوصاف مومنان و دوستی با دوستان و دشمنی با دشمنان خدا و برای محبت به دیگران راه کارهایی مانند ایمان و انجام عمل صالح، برخورد خوب و حسن خلق بیان شده است.